Bij familiegeschiedenis spelen namen een belangrijke rol. Het gaat daarbij niet alleen om persoons- en familienamen, maar ook om geografische namen (of toponiemen). Je kunt dergelijke namen uiteraard gewoon voor kennisgeving aannemen. Soms is het echter interessant om dieper in de herkomst van een naam te duiken. Tijdens mijn naspeuringen in het archief van de gemeente Lisse stuitte ik bijvoorbeeld op verschillende benamingen voor het oude dorpsplein.

Driehoekig Vierkant

Het oude dorpsplein van Lisse wordt ook wel het Vierkant genoemd. Een vreemde naam, aangezien het plein niet vierkant, maar eerder driehoekig is. Hoewel niet alle kaarten even duidelijk zijn, dateert deze driehoekige vorm op zijn minst uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw.

Wanneer de benamingen van het dorpsplein van Lisse chronologisch op een rijtje worden gezet, blijkt de naam Vierkant pas vanaf de jaren dertig en veertig van de zeventiende eeuw gemeengoed te zijn geworden. Sinds die tijd wordt bijna uitsluitend gesproken van huizen en erven die gelegen zijn ‘in het vierkant van het dorp’. Tegenwoordig heeft men het meestal over ‘op het Vierkant’.

Omdat het Vierkant niet vierkant is, zijn onderzoekers op zoek gegaan naar andere verklaringen voor deze naam:

• ‘Vier’ zou als ‘vuur’ gelezen moeten worden (Vierkant=vuurbaak).
• Er werd recht gesproken door de vierschaar (binnen een vierkante opstelling).
• Er waren vier in- of uitgangen (twee keer de Heereweg, de Grachtweg en de Achterweg).

Een definitieve conclusie heeft dit onderzoek nog niet opgeleverd. Wel blijkt het Vierkant niet de oudste naam van het dorpsplein te zijn.

Dorpsplaats en groeneveld

In de jaren voor 1637 stond het Lissese dorpsplein bekend als ‘het dorpsplaats’. Nog eerder komt het ook als ‘de groene plaats’ en ‘het groeneveld’ in de archiefstukken voor:

18-09-1582: het groeneveld van het dorp.
03-07-1586: het groeneveld van het dorp.
03-10-1588: het groeneveld van het dorp.
28-05-1590: het groeneveld van het dorp.
23-01-1591: de groene plaats van het dorp.[1]
26-04-1592: het groeneveld van het dorp.
10-03-1594: het groeneveld van het dorp.
30-12-1595: het dorpsplaats.
06-08-1606: het dorpsplaats.
21-02-1611: het dorpsplaats.
27-10-1615: het dorpsplaats.
19-10-1637: het vierkant van het dorp.
02-08-1640: het vierkant van het dorp.
19-07-1644: het vierkant van het dorp.

De woorden ‘plaats’ en ‘veld’ hebben meerdere betekenissen, maar kunnen allebei verwijzen naar een plein in een stad of dorp. Bij een plaats ging het dan in het bijzonder om een plein waar de kerk en het raadhuis aan lagen en waar de markt en volksbijeenkomsten werden gehouden.

Deze situatie was ook van toepassing op Lisse, zij het dat in de hier besproken periode een echt raadhuis ontbrak. Er werd recht gesproken in de buitenlucht, of in een herberg aan het dorpsplein.

Dat het dorpsplein van Lisse ook wel groeneveld of groene plaats werd genoemd, lijkt erop te wijzen dat het met gras was begroeid.

De informatie die je op deze manier kunt achterhalen, is lang niet altijd compleet. Toch helpt zo’n onderzoek om een beter beeld te krijgen van de plaats waar je voorouders hebben gewoond. Het verschaft context. Neem dus ook eens de tijd om in de herkomst van een toponiem te duiken.

Dat hoeft niet altijd op basis van eigen onderzoek. Het is ook mogelijk dat lokale historische  verenigingen al een en ander in kaart hebben gebracht. Neem daarom voor je begint altijd even contact op met de vereniging van de plaats waar je onderzoek wilt doen.

Bronnen: FamilySearch en Woordenboek der Nederlandsche Taal.

Noot
[1] Dankzij twee transportakten uit dit jaar is duidelijk dat ‘het groeneveld’ en ‘de groene plaats’ allebei betrekking hadden op het dorpsplein.